ΣΑΡΑΓΕΒΟ 14 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ Βασίλης ΚΥΡΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ bk97875@yahoo.co.uk

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2007

Ακριβώς δεκατέσσερα χρόνια μετά βρέθηκα στο Σαράγιεβο με σκοπό την ενημέρωση για την εθνοκάθαρση, που υπέστη η Ελληνική Εθνότητα της Κωνσταντινούπολης μετά το 1950.
Για πρώτη φορά είχα βρεθεί στα εδάφη της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (Β-Ε) με το κίνημα mir sada (ειρήνη τώρα) το 1993. Τότε 6.000 ειρηνιστές απ’ όλο το δυτικό κόσμο, που οργανώθηκαν κυρίως από την ιταλική “Beati I constructori di pace” και την γαλλική “Equilibre”,[1] ήρθαν σ’ επαφή -καθ’ όλη την διάρκεια της δεκαήμερης παραμονής- με κατοίκους διαφόρων περιοχών της Β-Ε. Σκοπός του κινήματος ήταν η ειρηνική διαδήλωση στην εμπόλεμη Β-Ε και η μεταφορά τροφίμων και πόσιμου νερού στο σκληρά δοκιμαζόμενο άμαχο πληθυσμό της χώρας. Το κίνημα, από το οποίο απουσίαζαν οι παραδοσιακές ειρηνιστικές οργανώσεις, κατόρθωσε το Δεκέμβριο του 1992 να αναπτυχθεί μέχρι το Σαράγιεβο, ενώ τον Αύγουστο του 1993 κατόρθωσε να πάει σε περιφερειακές πόλεις, όπως Prozor, Gorni Vakuf και Mostar.
Σήμερα έχει αναγνωριστεί η γενοκτόνος πράξη των δυνάμεων του Κάρατζιτς και Μπλάντιτς κατά των Βόσνιων Μουσουλμάνων στην Σρεμπρένιτσα και καταδικάστηκε η Γιουγκοσλαβία λόγω του ότι γνώριζε τα συμβάντα και δεν επενέβη, αλλά ούτε ενημέρωσε την Διεθνή Κοινή Γνώμη.[2]

Η Οργάνωση της Διεθνούς Συνδιάσκεψης

Οργανωτής της Διεθνούς Συνδιάσκεψης ήταν ο Διεθνής Οργανισμός Μελέτης Γενοκτονίας (International Association of Genocide Scholars, IAGS). Η Συνδιάσκεψη φιλοξενήθηκε από το Ινστιτούτο Έρευνας Αδικημάτων κατά της Ανθρωπότητας και Διεθνούς Δικαίου του Πανεπιστημίου του Σαράγιεβου (Institute for the Research of Crimes Against Humanity and International Law of the University of Sarajevo).
Οι παρουσιάσεις πραγματοποιήθηκαν στο νεόκτιστο ξενοδοχείο “Hotel Hollywood”, ενώ οι οκτακόσιοι και πλέον ξένοι (πανεπιστημιακοί και ερευνητές) φιλοξενήθηκαν σε τέσσερα ξενοδοχεία της πόλης. Στο κεντρικό ξενοδοχείο, έξι αίθουσες διαμορφώθηκαν κατάλληλα για παρουσιάσεις με αντίστοιχο ηλεκτρονικό και οπτικοακουστικό εξοπλισμό και διερμηνείς (μόνο από βοσνιακά σε αγγλικά και αντίστροφα). Η κεντρική αίθουσα ήταν σε θέση να φιλοξενήσει πεντακόσια και πλέον άτομα, ενώ οι υπόλοιπες αίθουσες ήταν χωρητικότητας περίπου ογδόντα άτομα.
Το πενθήμερο πρόγραμμα (9-13 Ιουλίου) συμπεριλάμβανε ογδόντα πέντε συνεδριάσεις. Κάθε συνεδρίαση -εκτός του προεδρεύοντος- είχε δύο έως έξι ομιλητές. Κάθε ομιλητής εδικαιούτο 12 λεπτά για την παρουσίασή του και στο τέλος κάθε συνεδρίασης υπήρχαν 15 λεπτά διαθέσιμα για ερωτήσεις και απαντήσεις. Σύντομη περίληψη κάθε παρουσίασης είχε δημοσιευτεί 15 μέρες νωρίτερα στην διαδικτυακή σελίδα του οργανισμού www.genocidescholars.org, ενώ κάθε μέλος του IAGS ή ομιλητής είχε το δικαίωμα να ανεβάσει στα σχετικά blogs του οργανισμού στοιχεία τεκμηρίωσης των παρουσιάσεων.

Η ελληνική συνεδρίαση είχε προγραμματιστεί να γίνει Πέμπτη 12 Ιουλίου με τίτλο Approaches to Hellenocide (Προσέγγιση στην Ελληνοκτονία). Ο τίτλος της συνεδρίασης ήταν ο κατάλληλος, διότι η “δυναμική ελληνική” παρουσίαση εμφανιζόταν για πρώτη φορά μετά από δώδεκα χρόνια ύπαρξης του Οργανισμού και μόλις στην 7η Διεθνή Συνδιάσκεψη που οργανώθηκε στο Σαράγιεβο.
Στην ελληνική συνεδρίαση προήδρευε ο καθ. ΕΜΠ Ν. Ουζούνογλου, ενώ οι παρουσιάσεις ήταν:

* “Ένας Οθωμανός Βουλευτής και διανοούμενος προάγγελος μίας εθνοκάθαρσης”, που παρουσιάστηκε από τον λέκτορα Ιάκωβο Ακτσόγλου.

* “Γενοκτονία Eλλήνων του Πόντου, της Μικράς Ασίας και των Ασσυρίων”, που παρουσιάστηκε από την συγγραφέα ερευνήτρια Thea Halo.

* “Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου από τους Τούρκους (1916-1924) και η μαζική εξόντωση των γυναικών”, που παρουσιάστηκε από τον λέκτ. Θεοφάνη Μαλκίδη.

* “Η Εθνοκάθαρση της Ελληνικής Κοινότητας της Κωνσταντινούπολης μετά το 1950”, που παρουσιάστηκε από τον Βασίλη Κυρατζόπουλο.

* Στην ελληνική παρουσίαση μπορούμε να προσθέσουμε και την εξ Αμερικής ομογενή καθ. Άρτεμη Πιπινέλη, με θέμα τις “Διεθνείς Παραβιάσεις που γίνονται στην Κύπρο”.

Η παρουσία των Αρμενίων ήταν δυναμική και πολυπληθής, ειδικά οι εισηγήσεις Αρμενίων της Κωνσταντινούπολης, μου δημιούργησαν πολλές σκέψεις και ανάμικτα συναισθήματα.
Κάθε μέλος του IAGS κατέθετε 100 ή 200 ευρώ ως δικαίωμα συμμετοχής στην συνδιάσκεψη και αναλάμβανε να καλύψει την διαμονή του. O ανοικτός μπουφές ήταν πλουσιοπάροχος και αν λάβουμε υπ’ όψη και τις δύο εκδρομές (Σρεμπρένιτσα και Μόσταρ) που οργανώθηκαν από τους οικοδεσπότες Βόσνιους, γίνεται αντιληπτή η σημασία που δόθηκε στην Διεθνή Συνδιάσκεψη, από μία νεοσύστατη και σε εμπόλεμη κατάσταση χώρα.

Εντυπώσεις από την Συνδιάσκεψη

Ήταν γνωστό ότι μετά την καταδικαστική απόφαση της 26/2/2007 του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ΔΠΔ) σ’ ότι αφορά τα τεκταινόμενα στην Σρεμπρένιτσα, το θέμα που θα κυριαρχούσε στην Διεθνή Συνδιάσκεψη θα ήταν “το Βοσνιακό”. Όμως η ελληνική αποστολή από την πρώτη μέρα που βρέθηκε στην κεντρική αίθουσα αντιλήφθηκε ότι δεν την περίμεναν ευχάριστες στιγμές.
Στην φωτογραφική έκθεση που φιλοξενούνταν στην κεντρική αίθουσα υπήρχε φωτογραφία οκτώ ενόπλων με ελληνική σημαία και λεζάντα: “Ο Κάρατζιτς προσωπικά διέταξε την έπαρση της ελληνικής σημαίας δίπλα στη σερβική, διότι οι Έλληνες όπως οι Ρώσοι και άλλοι, ήταν τμήμα [που βοήθησε] στην κατάληψη της Σρεμπρένιτσας”.[3] Το ζήτημα ήταν γνωστό στην ελληνική αντιπροσωπεία και συγκεκριμένα γνωρίζαμε ότι η αυτεπάγγελτη ελληνική έρευνα δεν είχε καταλήξει πουθενά και έτσι το θέμα μπήκε στο αρχείο. Kαι οι ίδιοι οι Βόσνιοι ουδέποτε μετέφεραν το ζήτημα στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ).
Εύλογα μας δημιουργήθηκαν κάποιες απορίες, όπως: Η παρούσα φωτογραφία σε τί αποσκοπούσε; Το γνώριζε η ελληνική πρεσβεία; Ήταν απαραίτητο να κάνουμε διάβημα;
Ήταν ερωτήσεις που μας προβλημάτισαν μέχρι αργά το βράδυ αν και ήμασταν κουρασμένοι από το μακρινό ταξίδι της ημέρας. Τέλος αποφασίστηκε ως αντιπροσωπεία να μην αντιδράσουμε. Επίσης αποφασίσαμε το περιεχόμενο των παρουσιάσεών μας να μην κυκλοφορήσει μέχρι την ημέρα της παρουσίασης.
Οι παρουσιάσεις (όσες πρόλαβα να παρακολουθήσω), ήταν άκρως ενδιαφέρουσες, με λεπτομερέστατες πληροφορίες και πανεπιστημιακές έρευνες, που ως περιεχόμενο αλλά και ως γνώση λείπουν παντελώς από την ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα.[4]
Από την πρώτη ημέρα, στις παρουσιάσεις των Βόσνιων αλλά και μερικών ξένων παρουσιαστών, διαπιστώσαμε την συνεχή κατακραυγή κατά των Τσέτνικ[5], αλλά καμιά αναφορά κατά των Ούζταζι.[6] O χάρτης που μοιράστηκε με περιεχόμενο “χώροι ομαδικών τάφων”, αν συγκριθεί με τον εθνολογικό χάρτη του 1991 (πριν τον πόλεμο), το γεγονός θα διαπιστωνόταν αυτόματα (βλ. χάρτες). Όμως κατά την διάρκεια της συνδιάσκεψης πουθενά δεν υπήρξε ο εθνολογικός χάρτης του 1991.

Στην πορεία προς Σρεμπρένιτσα, Βόσνιοι ξεναγοί μας υποδείκνυαν τα διάφορα σημεία, όπου έλαβαν χώρα τα γεγονότα της απανθρωπιάς. Κατά την ξενάγηση χρησιμοποιούσαν τον όρο Σέρβοι για τους αντιπάλους και Μουσουλμάνοι για τους Βόσνιους. Δύο φορές η ερώτηση μου παρέμεινε αναπάντητη όταν επισήμανα ότι Σέρβος δηλώνει έθνος και Μουσουλμάνος θρησκεία, άρα υπάρχει πρόβλημα σε ορολογία ή σε αντίληψη.

Στη Σρεμπρένιτσα επισκεφθήκαμε ομαδικό τάφο, όπως και το κοιμητήριο των 8.000 σφαγιασθέντων Βόσνιων. Κατά την θρησκευτική τελετή της 11ης Ιουλίου, που επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο στη μνήμη των αδικοχαμένων, υπήρχαν χιλιάδες επισκέπτες από κάθε γωνία της Βοσνίας και όχι μόνο. Στη διάρκεια της θρησκευτικής τελετής επισκέπτες έφεραν αρκετές τουρκικές σημαίες σε διάφορα μεγέθη. Στην επιστροφή διαπίστωσα ότι στο Μουσουλμανικό τμήμα της Βοσνίας το 50% των σπιτιών ήταν μόνο με τούβλα. Η εξήγηση που δόθηκε από τους ξεναγούς μας ήταν ότι διάφορες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ), που δραστηριοποιούνται στην Β-Ε με στόχο την ανοικοδόμηση της χώρας και την εύρεση πόρων, χρηματοδοτούν τους Βόσνιους Μουσουλμάνους στην ανοικοδόμηση των χαμένων σπιτιών τους μέχρι τα τούβλα και όχι περισσότερο. Άρα η υπόλοιπη διαμόρφωση και τελειοποίηση του κτιρίου πρέπει να γίνει με πόρους των ιδιοκτητών. Στην ερώτηση για τις ταυτότητες των ΜΚΟ είχαμε την απάντηση “από όλο τον κόσμο, από το Ιράν μέχρι τις ΗΠΑ” (πρέπει να τονίσουμε ότι και ελληνικές ΜΚΟ έχουν δραστηριοποιηθεί στα Μουσουλμανικά εδάφη της Βοσνίας). Τονίστηκε ότι η καταστροφή των οικισμών των Μουσουλμάνων από τους Σέρβους ήταν παραπάνω του 60%. Βεβαίως δεν έγινε καμιά αναφορά στις μάχες που έγιναν κατά των Κροατών και την βοήθεια (εξοπλισμό και προμήθειες) που δέχτηκαν από τον Βλάντιτς για την άμυνα του Μόσταρ.
Κατά την πορεία μας προς και από την Σρεμπρένιτσα (η αυτοκινητοπομπή αποτελούνταν από δεκατέσσερα λεωφορεία), όταν περάσαμε από σερβικά εδάφη της Β-Ε (και από κατοικημένες περιοχές), εκτός της αστυνομίας δεν υπήρξε κανένας πολίτης στο δρόμο αλλά ούτε και σε παράθυρο. Το γεγονός επισημάνθηκε και από μερικούς, έμπειρους στις ανθρωπιστικές αποστολές, καθηγητές.

Η Ελληνική Παρουσίαση

Ίσως τα προαναφερόμενα κούρασαν τον αναγνώστη, όμως ήταν απαραίτητα για να είναι κατανοητά τα γεγονότα της 12ης Ιουλίου.
Η ελληνική παρουσίαση θα άρχιζε στις 15:15. Δύο ώρες νωρίτερα κατά την προετοιμασία μας στην αίθουσα, οι “Βόσνιοι” τεχνικοί έλαβαν γνώση του περιεχομένου των παρουσιάσεών μας!.. μάλιστα ο επικεφαλής ομολόγησε ότι συνεργάζεται και με την τουρκική πρεσβεία.
Το μεσημέρι της 12ης Ιουλίου, στον κεντρικό πίνακα ανακοινώσεων του ξενοδοχείου, εμφανίστηκε έκτακτη συνεδρίαση που θα πραγματοποιείτο στις 16:45 με θέμα “H συμβολή των Ελλήνων και της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην γενοκτονία της Σρεμπρένιτσας” και κατά ομολογία των ιθυνόντων (καθ. Gregory Stanton και καθ. Adams Ron) του IAGS, η παρουσίαση προγραμματίστηκε τελευταία στιγμή από τους Βόσνιους οικοδεσπότες.
Η παρουσίαση έγινε από πέντε Βόσνιους, τέσσερις εξ αυτών μικρότεροι των 25 ετών (άρα δεν γνώριζαν από προσωπικά βιώματα τα γεγονότα). Στη συνεδρίαση προέδρευε ο ερευνητής Muhamed Mesic, “η ψυχή της επιτυχούς συνδιοργάνωσης”, όπως ανακοίνωσε στην τελετή λήξης ο πρόεδρος του IAGS καθ. Israel Charny. Ο Mesic κατά την τοποθέτησή μου σε άπταιστα ελληνικά απευθυνόμενος σε μένα είπε “όπως στρώνετε έτσι και θα κοιμόσαστε”, δεν ανταπέδωσα την πρόκληση.

Οι παρουσιάσεις της προαναφερόμενης συνεδρίασης ήταν γεμάτες ψεύδη και συκοφαντίες κατά των Ελλήνων και της Ορθοδοξίας. Σας παραθέτω μερικά από αυτά που ειπώθηκαν από τους “Βόσνιους επιστήμονες” και τις απαντήσεις που πρόλαβα να δώσω, στα τρία λεπτά που μου διατέθησαν, στο τέλος της παρουσίασής τους (όπως και σε κάθε άτομο που επιθυμούσε να παρέμβει ή να ρωτήσει):

Είπαν: Το 95% της Ελλάδας υποστήριζε Κάρατζιτς και Βλάντιτς.
Τοποθετήθηκα: Το ποσοστό που ανοικτά στήριξε Κάρατζιτς και Βλάντιτς δεν ξεπερνούσε το 5%.

Είπαν: Η Ελληνορθόδοξη Εκκλησία ευλόγησε τα όπλα των Τσέτνικ, που είναι υπεύθυνοι για την γενοκτονία της Σρεμπρένιτσα.
Τοποθετήθηκα: Η Σερβική Εκκλησία είναι ανεξάρτητη Ορθόδοξη αρχή. Η κεφαλή της Ορθοδοξίας, που είναι το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, σταθερά κατάκρινε και κατακρίνει αυτού του είδους τις απάνθρωπες πρακτικές.

Είπαν: Eκατό και πλέον Έλληνες εθελοντές συμμετείχαν στην γενοκτονία της Σρεμπρένιτσας.
Τοποθετήθηκα: Ο αριθμός που αναφέρετε είναι πολύ μεγάλος, όμως αν από μία πλευρά υπήρξαν εγκληματίες, εγώ και άλλοι είκοσι ένας Έλληνες με το κίνημα mir sada μεταφέραμε τρόφιμα και νερό στις αποκλεισμένες περιοχές της Βοσνίας το 1993.

Είπαν: Κανένας Έλληνας δημοσιογράφος της τηλεόρασης δεν ήλθε στο Σαράγιεβο.
Τοποθετήθηκα: Ο Στέλιος Κούλογλου ήταν στο Σαράγιεβο.

Είπαν:: Το Ισλάμ πάντα σεβάσθηκε τις εκκλησίες ως ιερούς χώρους και δεν τις κατάστρεψε.
Τοποθετήθηκα: Οι 2.000 και πλέον εκκλησίες της Ανατολίας δεν υπάρχουν. Εάν δεχτούμε ότι καταστράφηκαν σε “εμπόλεμη κατάσταση”, οι εβδομήντα δύο θρησκευτικοί χώροι από τους ενενήντα πέντε της Κωνσταντινούπολης, καταστράφηκαν κατά τα γεγονότα των Σεπτεμβριανών του 1955.

Μετά από αυτά, το λόγο πήρε ο αντιπρόεδρος του Διεθνούς Οργανισμού IAGS, καθηγητής Steven Jacobs, ο οποίος τόνισε:
“Σας μιλώ ως καθηγητής Θεολογίας των Η.Π.Α. και τονίζω ότι εάν πάρουμε τις παρουσιάσεις και των τεσσάρων ομιλητών -δεν λέγω ότι είναι λάθος ή σωστές- και τις μελετήσουμε σοβαρά, θα προκύψουν πολλές σοβαρές και σκληρές ερωτήσεις, που οι ομιλητές θα δυσκολευτούν να απαντήσουν”.
Μετά από την τοποθέτηση αυτή κανένας Έλληνας δεν είχε να προσθέσει ή να επισημάνει κάτι διαφορετικό. Όμως μετά την παρουσίαση και μέχρι να αποχωρήσουμε από το ξενοδοχείο, “δημοσιογράφοι” και “εικονολήπτες” απαθανάτιζαν κάθε μας κίνηση (τουλάχιστον για τρεις ώρες).

Σημαντικά Γεγονότα της Συνδιάσκεψης

* Στη συνδιάσκεψη, ομιλητές ήταν ο Πρόεδρος της Βοσνίας, η αρχιεισαγγελέας του ΔΠΔ Carla Del Ponte (Chief Prosecutor).
* Εκτός ελαχίστων συνεδριάσεων, στις συνεδριάσεις προέδρευσαν διεθνούς κύρους καθηγητές, όπως Richard G. Hovannisian, Eric D. Weitz, Anna Sheftel, Greg Stanton, Robert Melson, Stephen Feinstein, Alex Hinton, Hazel Cameron, Adam Jones, Steven Leonard Jacobs κ.ά.
* Κατά τη διάρκεια της Συνδιάσκεψης, βραβεύθηκαν δύο αξιόλογα άτομα, για το θάρρος και την επιμονή τους για την δημοσιοποίηση και αναγνώριση αδικημάτων κατά της ανθρωπότητας: Ο γνωστός μας εκδότης Ragip Zarakolu και ο τέως Πρέσβης των ΗΠΑ John Marshall Evans.[7]
* Η ομολογία του διευθυντή του Μουσείου Γενοκτονίας του Εριβάν Hayk Demoyan, ότι οι ελληνικές αρχές αρνήθηκαν την πρόταση της αρμένικης κυβέρνησης και της διεύθυνσης του Μουσείου για “δημιουργία αίθουσας ελληνικής γενοκτονίας” δεν μας ξάφνιασε, αλλά όλοι νιώσαμε αρκετά άβολα μπροστά στο πνευματικά υψηλό κοινό μας.

Συμπεράσματα και προτάσεις

Κατά την παραμονή των πέντε ημερών, ανταλλάξαμε σκέψεις με καθηγητές και νέους πανεπιστημιακούς, ευαίσθητους και με όρεξη για δουλειά ως προς την δικαίωση των καταπιεσμένων ομάδων.
Το πρώτο που διαπιστώσαμε είναι, ότι είναι άγνωστα στους νέους δυτικούς επιστήμονες τα πάθη των Ελλήνων της Ανατολίας, του Πόντου, της Κωνσταντινούπολης, Ίμβρου και Τενέδου. Παράλληλα δε διαπιστώσαμε την έλλειψη αγγλικής επιστημονικής βιβλιογραφίας, από την οποία μπορούν να πληροφορηθούν οι εν λόγω ενδιαφερόμενοι.
Το δεύτερο, η μεθοδευμένη άγνοια των Ελλήνων επιστημόνων για το επίπεδο μελέτης αδικημάτων κατά της ανθρωπότητας.
Εάν η Ελλάδα δεν οργανωθεί κατάλληλα, θα χαθούν πολλές δίκαιες διεκδικήσεις του ελληνισμού (Κύπρος, Κωνσταντινούπολη, Ήπειρος, Ίμβρος, Τένεδος, Κασπία κ.ά.) και ίσως να αντιμετωπιστούν στην Ελλάδα “άγνωστα” φαινόμενα επικίνδυνα για την ελληνική Επικράτεια.

Τέλος, σε προσωπικές ανταλλαγές απόψεων που είχα με Μουσουλμάνους πολίτες της Βοσνίας, διαπίστωσα ότι διακατέχονται από μεγαλύτερο μίσος κατά των Σέρβων τώρα παρά το 1993, όπως και ότι έχουν μία εχθρική στάση κατά της Ελλάδας και της Ορθοδοξίας. Σίγουρα ο τουρκικός παράγοντας έχει εισβάλει και στη Βοσνία, επεξεργάζεται μεθοδικά τα δεδομένα και προετοιμάζει έδαφος.

Αν σημειώσουμε και την “αγάπη” του UCK της Αλβανίας και του Κοσσυφοπεδίου προς την Τουρκία, ουσιαστικά βλέπουμε να κλίνει το Ισλαμικό τόξο των Βαλκανίων.

βκ

——————————————–
[1]. Βλ. Βοσνία Ερζεγοβίνη η μάχη της πολυεθνικής κοινωνίας, εκδόσεις Δελτίο Θυέλλης, Αθήνα Οκτώβριος 1996.
[2]. Βλ, Judgment of the International Court of Justice 26 February 2007, Institute for research of crimes against humanity and international law, Sarajevo 2007.
[3]. Karadzic personally ordered that Greek flag be placed by the Serb one, since Greeks have, except for Russians and others, also participated in the occupation of Srebrenica.
[4]. Το ενδιαφέρον μεμονωμένων ατόμων (ο καθένας για δικούς του λόγους) δεν δικαιολογεί την ανυπαρξία πανεπιστημιακού κέντρου έρευνας, αδικημάτων κατά της ανθρωπότητας, αδικημάτων πολέμου, γενοκτονίας, απόσεισης ευθυνών και η ανάλυση “συγγνώμης” των προαναφερόμενων διεθνών αδικημάτων.
[5]. Σέρβοι παραστρατιωτικοί, με εθνικιστικές τάσεις και υπαίτιοι των απάνθρωπων πράξεων στην Βοσνία. Ακόμα ο βραβευμένος Ragip Zarakolu όταν αναφέρονταν στους Γκρίζους Λύκους χρησιμοποιούσε την ορολογία “Turkish Tsetnik”.
[6]. Κροάτες παραστρατιωτικοί, με εθνικιστικές τάσεις και υπαίτιοι των απάνθρωπων πράξεων στην Βοσνία.
[7]. Ο τέως πρέσβης των ΗΠΑ ήταν ο πρώτος που σε επίσημη τελετή επισήμανε την γενοκτονία των Αρμενίων. Η πράξη αυτή του στοίχισε την διπλωματική του καριέρα. Ο ίδιος, προσωπικά ενδιαφέρθηκε για την γενοκτόνο πράξη των Σεπτεμβριανών, που ομολόγησε ότι δεν γνώριζε.